سازهای زهی

ویولون،ویولا،ویولونسل و کنترباس (که گاه به اختصار باس نیز نامیده می شود) گروه سازهای زهی ارکستر سنفونیک را تشکیل می دهد. رنگ صوتی این سازها مانند اندازه و وسعت صوتی آن ها با یکدیگر تفاوت دارد؛ویولون،کوچک ترین ساز این گروه و دارای زیرترین گستره ی صوتی در این خانواده است؛کنترباس برزگ ترین ساز این گروه است بم ترین گستره ی صوتی را دارد. درموسیقی سنفونیک، زهی ها به طور معمول با آرشه، چوبی اندک خمیده که رشته های موی اسب در طول آن محکم کشیده شده ، نواخته می شوند.

زهی های ارکستر سنفونیک با زخمه زدن بر سیم ها نیز نواخته می شوند.زهی ها در میان تمام گروه های سازی،دارای بیشترین تنوع صوتی و پهناورترین گستره ی بیانی هستند. رنگ های صوتی آن ها گوناگون،  وسعت های صوتی شان برزگ و توانایی های دینامیکی آن ها بسیار فراوان است.نوازندگان زهی می توانند صداهایی درخشان و چالاک یا کند آهنگ و لرزان ایجاد کنند؛ آن ها قادرند به ظرافت و لطافت یک آواز خوان، صداها را مهارکنند. نقش ساز های زهی در آثار ارکستری بیش ازهرگروه دیگریاز سازها است. نوای سازهای چهارگانه ی زهی ، حتی با وجود رنگ های صوتی متفاوت، به زیبایی در هم می آمیزد. در این مرحله، مطالعه ی ساختمان زهی ها و شیوه ی ایجاد صدا در آن ها سود مند است؛ ویولون می توتند معرف تمام خانواده ی زهی ها باشد.

بدنه ی چوبی و تو خالی ویولون،چهاررشته از جنس زه یا سیم گیر وصل شده، سپس از روی یک پل (خرک) چوبی گذشته ودرانتهای دیگر محکم به دور گوشی هایی قابل تنظیم از جنس چوب پیچیده شده اند. پل، سیم ها را به فصله ای اندک از دسته ی ساز چنان نگه می دارد که بتوانند آزادانه نوسان کنند و نیز نوسان سیم ها را به بدنه،جایی که نوسان ها در آن تقویت می شوند و رنگ می یابند ،منتقل می کند.هر سیم با شل و سفت کردن یک گوشی با صدایی متفاوت از دیگری کوک می شود.(هرچه سیم کشیده تر باشد، صدا زیرتر است.)

نوازنده آرشه را با دست راست بر سیم ها می کشد و آن ها را به نوسان در می آورد. سرعت کشیدن آرشه و میزان فشار آن بر سیم ها ،شدت صدا (دینامیک) و رنگ آن را تعیین می کند. زیر و بم صدا ها توسط دست چپ تعیین می شود؛ نوازنده با فشردن نقاط مختلف سیم بر دسته ی ساز، طول قسمت نوسان کننده ی سیم را تغییر داده و به این ترتیب زیر و بم صدای حاصل را دگرگون می کند. این کار را انگشت گذاری می نامند و به این ترتیب، قسمتی از سیم که میان انگشت و گوشی ها قرار گرفته از نوسان باز می ماند. با این شیوه می توان با هر کدام از چهار سیم ویولون گستره ای معین از صداهای زیر و بم را پدید آورد.

ویلن از لحاظ رجیستر(منطقه صوتی)زیر ترین ساز زهی است که صدایی گرم و نزدیک به صدای انسان دارد. این ساز ساز بسیار تکنیکی است که قابلیت اجرای ظرافت های بسیاری را دارد.دارای چهار سیم لست که به فاصله پنجم درست از هم کوک می شود. سیم ها به ترتیب زیر به بم عبارتند از:می-لا- ر- سل. از استادان ویلن ساز باید به آماتی های پدر و پسر، استرادیوایوس ها و گوارنریوس ها اشاره کرد.

 این ساز را به دو صورت با آرشه و پیتسیکاتو اجرا می منند. پیتسیکاتو نواختن ساز بدون آرشه و با انگشت را می گویند به این صورت که سیم با دو انگشت گرفته می شود و بعد رها می گردد. نقش این ساز در ارکستر بسیار پر اهمیت است و در واقع تنه ی اصلی ارکستر محسوب می شود. از نوازندگان بزرگ ویلن می توان پاگانینی، ویوالدی، تارتینی، سارازات و اشتراوس را نام برد.

ویولا،ویولونسل و کنترباس ساختمانی مشابه ویولون دارند و مانند ویولون نیز نواخته می شوند.چگونگی نواختن سازهای زهی-تکنیک های گوناگون نواختن این سازها- سبب جلوه های صوتی متنوعی است که آن ها می توانند پدید آورند.متداول ترین تکنیک ها در نواختن زهی ها عبارتند از:

پیتسیکاتو یا زخمه زدن بر سیم: نوازنده در این شیوه اغلب با یکی ازانگشت های دست راست بر سیم ها زخمه می زنند. درموسیقی جاز، کنترباس بیشتر به صورت پیتسیکاتو به کارگرفته می شود.

دوبل نت : نوازنده باکشیدن آرشه بر دو سیم می تواند دو نت را همزمان به صدا در آورد.با چرخش سریع آرشه بر سه یا چهار سیم نیز می توان سه یا چهار نت کم و بیش- و نه به طور دقیق- همزمان را نواخت.

ویبراتو:نوازنده با لمس و نگه داشتن سیم و لرزاندن محل لمس با دست چپ، صدایی لرزان و بیانگر ایجاد می کند که این سبب تغییر هایی جزیی در زیر و بم صدا می شود آن را گرم تر و غنی تر می کند.

سوردین:با قراردادن سوردین (شبیه گیره ای کوچک) روی پل می توان صدایی ضعیف تر یا گرفته ایجاد کرد.

ترمولو:در این تکنیک، نوازنده با حرکت های ریز و تند آرشه بر سیم،صدایی را به سرعت تکرار می کند. این تکنیک در دینامیک قوی سبب حس تنش و اضطراب می شود و صدایی بسیار زیر تر و سوت مانند ایجاد می شود.

گرچه ویولون، ویولا، ویولونسل و کنترباس مشابه یکدیگرند، اما مانند اعضای یک خانواده تفاوت هایی نیز دارند.زیر نویس عکس های این فصل ، کارکرد جداگانه ی هر کدام از این ساز ها را در ارکستر توضیح می دهد.

برخی از سازهای زهی بدون آرشه و با زخمه زدن بر سیم ها نواخته می شوند. مهم ترین این سازها هارپ و گیتار هستند. هارپ،تنها ساز زخمه ای است که کاربردی گسترده در ارکستر سنفونیک یافته است.

ویولن ساز زهی و آرشه‌ای است. این ساز کوچک‌ترین عضو سازهای زهی-آرشه‌ای است.

برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار می‌گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است نواخته می‌شود.

کوک سیم‌های ویولن از زیر به بم به ترتیب: می (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).

اصوات سیم‌های مجاور نسبت به‌یکدیگر فاصله پنجم درست را تشکیل می‌دهند. در این وسعت صدا ویولن قادر است تمام فواصل کروماتیک و کوچک‌تر از آن را اجرا نماید.

تاریخچه ویلن
تاریخچه ویولن در اروپا به قرن ۹ میلادی باز می‌گردد. بسیاری معتقدند که ویولن نمونه تکمیل شده ساز رباب است. رباب سازی است که بعدها وقتی به اروپا آورده شد و تغییراتی در آن به‌وجود آمد به نام ربک در اروپا شهرت گرفت. برخی بر این باورند که ساز ویلن متعلق به یک امپراطوری هند در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد بوده است و برخی دیگر ریشه آن را در آفریقا و حتی کشورهای عربی می‌دانند. فرم‌های اولیه دارای سوراخی بودند که بر روی ساز قرار داشت اما بعدها این سوراخ از بدنه سازها حذف شدند و این ساز با چهار سیم سرآغاز ساز ویلن تکامل یافته در سال‌های آینده شد. در اروپا از قرن ۱۱ به بعد ساز ویلن به صورت تکامل یافته دیده می‌شود.

سازندگان
از اولین سازندگان ویولن می‌توان به گاسپارو برتولونی ایتالیایی نام برد، که در برخی موارد وی را مخترع این ساز می‌دانند. از شاگردان مشهور گاسپارو برتولونی آندره آماتی بود که او هم بهترین سازنده ویولن در سطح جهان یعنی آنتونیو استرادیواری ایتالیایی را پرورش داد. تا کنون کسی در جهان پیدا نشده که نه تنها بتواند هنر او را تکمیل نماید بلکه قادر نبوده ویولنی بسازد که از حیث زیبایی و صوت بتواند با ویولن‌های آنتونیو استرادیواریوس برابری نماید.

تاکنون بیش از سه سده از اختراع اولین نمونه ویولن توسط گاسپارو برتولونی می‌گذرد و در این مدت با وجودی که کشفیات جدیدی در علوم فیزیک و شیمی نموده‌اند نه تنها نتوانسته‌اند در ساختمان ویولن تغییری بدهند بلکه از رموز کار سازندگان قدیم نیز چیزی درک نکرده‌اند.

بخش‌های ویولن

خرک (در جلو)، گریف (جسم سیاه‌رنگ در عقب) و سیم‌های ویولن
این ساز از ۵۸ قطعه مختلف ساخته می‌شود. وزن آن در حدود ۴۰۰ گرم می‌باشد.

ویلن از بخش‌های زیر تشکیل شده‌است:

آرشه: یا کمان ترکه‌ای چوبی است که رشته‌های موی دم اسب در طول آن کشیده شده و به دو سر آن ثابت شده‌است.
جعبه طنینی (جعبه رِزونانس): جعبه‌ای است که از سه بخش صفحه روئی، صفحه زیرین و زوارهای دور تشکیل شده‌است. در این ساز گریف از جنس آبنوس (به دلیل ضریب تراکم در نتیجه استقامت بالا) خرک از جنس چوب افرا و سیم گیر از سه چوب مختلف (Boxwood, Rosewood, Ebony) می‌باشد.
دسته یا گردن: در واقع دنباله چوب آبنوس تکیه سیم هاست که محل انگشت گذاری نوازنده در قسمت بالای آن قرار دارد. نوازنده ویولن قادر است در تمام طول چوب آبنوس انگشت گذاری کند.انتهای دسته به جعبه کوچکی (جعبه کوک) ختم می‌شود که سیم‌ها در درون آن به دور گوشی‌های کوک پیچیده می‌شوند.
خرک: پلی‌ست بین سیم‌ها و جعبه طنینی. نقش خرک تقسیم راه سیم‌ها، نگه داشتن سیم‌ها با ارتفاع خاص برای عبور بر روی جعبه طنینی و انتقال ارتعاشات سیم‌ها به جعبه طنینی. در داخل جعبه طنینی استوانه چوبی کوچکی قرار دارد (تقریباً در زیر محلی که خرک قرار دارد)، که نقش آن انتقال ارتعاشات به صفحه زیرین ساز و مانعی در جهت عدم شکسته شدن صفحه روئی ساز از فشار سیم‌ها و خرک است.
گریف: از آبنوس ساخته شده و در طول دسته ویلن چسبیده‌است و تا میانهٔ جعبهٔ ساز ادامه دارد. گریف بخشی است که نوازنده با انگشت خود سیم را به آن می‌چسباند و به این ترتیب طول سیم را کوتاه می‌کند و نت‌های مختلف را می‌نوازد.
سیم گیر: از آبنوس، باکسوود و یا رُزوود ساخته شده و در فاصله اندکی از خرک تا آخر تنه ویولن کشیده شده‌است. با زهی تنیده از جنس روده، نایلون، رشته های منعطف فلزی و یا الیاف کربن ساخته میشود و به دکمه‌ای که در قسمت پائین جدار تعبیه شده بند می‌شود.
سیم‌ها: سیم‌ها از جعبه کوچک سر ساز آغاز شده در طول چوب آبنوس تکیه‌گاه سیم‌ها ادامه یافته، از روی خرک عبور کرده و در سیم‌گیر مهار می‌شوند.
انواع اصلی سیم‌ها:
سیم های زه (Gut) فلزی (Steel) مرکب مصنوعی (Synthetic)

زه:
سیم زه از رشته های بلند شسته شده، ساییده شده و آری از جرم، پرز و مژکهای سطحی، که با هنر خاصی در کشش بالا، در ضخامت های بسیار دقیق تابیده و (کار دست) ساخته می‌شد. سیم های زه در میزانهای کشش مختلف نیز تولید می شوند. این سیم ها ویژگی صدایی و قابلیت اجرایی ستودنی و خاص خ.د را دارند و با و جود فراگیر شدن نسل جدید سیم های مدرن (مرکب مصنوعی و تمام فلزی) طرفداران خود را دارند و در میان نوازندگان حرفه ای همچنان محبوب هستند.

شخصیت صدایی:
وصف شخصیت، جنس صدایی و پاسخ سیم ها به واسطه صفت ها و اصطلاحات توصیفی بیان میشود و به گونه ای دریافت شخصی است. با این وجود برخی خواص صدایی سیم زه عبارت اند از: صدای پر طنین، نافذ، صادق و گرم با فرکانس های فرعی ساده (simple overtones)، پاسخ دهی محدودتر و کشش بالاتر (نسبت به سیم های مرکب مصنوعی). در اجرای اصیل آثار باروک معمولاً از سیم زه (و همچنین ویلن باروک) استفاده می شود.

نقاط ضعف:
از مشکلات سیم های زه میتوان به مواردی مختصر اشاره کرد: 1- سیم زه نو برای دست یابی به کوک ثابت، به زمان زیادی نیاز دارد. 2- در اثر تغییر دما یا رطوبت هوای محیط واکنش سریع دارد، که نتیجه آن نوسان دایمی در کوک ساز است. 3- این سیم ها از روده(بافت بیولوژیکی) تشکیل شده اند و با گذر زمان رطوبت و چربی طبیعی موجود در خود را رفته رفته از دست می دهد. که بایستی این فقدان را با روغن مخصوص سیم های زه جبران کرد.

فلزی:
مرکب مصنوعی:
امروزه در سیم‌های بم‌تر، روی روده سیم فلزی نازکی می‌پیچند و در سیم‌های زیرتر از مفتول فلزی تنها استفاده می‌شود.

نقش این ساز چه در ارکسترها، به صورت گروه‌نوازی و چه در ارکستر مجلسی و حتی به صورت تک‌نوازی پر اهمیت است و بیشترین نقش را در ارکستر بر عهده دارند. نخستین سازندگان معروف ویولن از ایتالیا هستند. گاسپارو داسالو نخستین ویولن حقیقی را ساخت، اما معروف‌ترین ویولن‌ها در شهر کرمونا ساخته شدند. آندره آماتی و فرزندش نیکولا آماتی و شاگردش آنتونیو استرادیواری، بهترین ویولن‌های دنیا را تاکنون ساخته‌اند.

ویلن

سازهای این خانواده به ترتیب از زیر به بم عبارتند از ویلن ، ویولا، ویلنسل، کنترباس. تمام سازهای این خانواده دارای چهار سیم میباشند. تمام این خانواده از نظر ظاهری شبیه به هم بوده و تفاوت آنها در اندازه ی هرساز است.این ساز فاقد پرده بندی میباشد.

ویلن به طور معمول با آرشه نواخته میشوند ولی در مواردی سیم های ساز را با دست به صدا در می آورند.

در تمام سازهای این خانواده (ویلن،ویولا، ویلن سل، کنترباس) وسیله ای برای تضعیف صدا و تغییر رنگ صوتی ساز به کار میرود که سوردین نام دارد . سوردین برای سازها ی زهی ـ آرشه ای یک شانه با سه چنگال است که در بالای خرک قرار میگیرد.

ویلن کوچکترین ساز خانواده ی زهی آرشه ای ما محسوب میشود و دارای زیرترین گستره صوتی در خانواده زهی آرشه ها میباشد .

نقش این ساز در ارکستر بسیار پر اهمیت است و در واقع تنه ی اصلی ارکستر محسوب میشود . از نوازندگان بزرگ ویلن میتوان پاگانینی، ویوالدی و ... نام برد.